60 lat linii tramwajowej “Brda”

Sześćdziesiąt lat temu do użytku oddana została największa inwestycja komunikacyjna w historii Bydgoszczy. Jednego dnia – 21 lipca 1953 roku, naszemu miastu przybyło pięć nowych linii tramwajowych, a długość torowisk została podwojona.

Z tej okazji, w najbliższą niedzielę, 21 lipca 2013 r., z okazji 60. rocznicy uruchomienia linii tramwajowej „Brda” odbędzie się parada tramwajów. Przez miasto przejadą składy, które przez ostatnie sześć dekad obsługiwały jubileuszową linię.

Z pętli Babia Wieś w niedzielne popołudnie wyruszą: wagon 5N („Czerwona eNka”), 2x805Na (klasyczny zestaw „Konstali”) oraz niskopodłogowy tramwaj Pesa 122N.

Tramwaje zostaną podstawione na pętli po godz. 14.30, skąd wyruszą w kierunku: pętla Łęgnowo, Glinki, zajezdnia tramwajowa, Kapuściska i z powrotem na pętlę Babia Wieś. Tramwaje nie będą zatrzymywały się na przystankach na trasie przejazdu. Wsiadanie i wysiadanie do tramwajów będzie możliwe jedynie na pętlach. Rozkład jazdy dostępny na stronie ZDMiKP.

Podczas przejazdu członkowie Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Transportu Publicznego będą opowiadali pasażerom historię budowy i funkcjonowania linii tramwajowej „Brda”. Przejazd tramwajami biorącymi udział w paradzie będzie bezpłatny.

Historia

Warto z tej okazji przypomnieć okoliczności powstania tej trasy, lub raczej zespołu tras – łączących ze Śródmieściem Glinki, Kapuściska i Łęgnowo. Cofnijmy się zatem do roku 1952 – czasów gdy prezydentem był Bolesław Bierut, premierem Józef Cyrankiewicz, a na tron Wielkiej Brytanii właśnie wstąpiła Elżbieta II. Na ulicach spotkać można było już pierwsze „Warszawy”, w mieście funkcjonowały zaledwie trzy linie autobusowe, a na torach wciąż jeszcze tylko stare tramwaje przedwojenne…
7 marca 1952 roku, w świetlicy Bydgoskich Zakładów Przemysłu Gumowego nazwanych później „Stomilem”, mieszczących się przy ul. Toruńskiej, odbyła się sesja Miejskiej Rady Narodowej. Miejsce obrad nie było przypadkowe, albowiem głównym tematem posiedzenia miały być problemy trapiące robotników okolicznych zakładów. Jak się okazało, największy kłopot mieli oni z dotarciem rano do pracy oraz z powrotem do domu. Funkcjonująca w tym rejonie miasta autobusowa „jedynka” kursowała rzadko i była przeładowana. Coraz szybszy rozwój tej części miasta wymuszał bardziej kompleksowe rozwiązania. Dodatkowym bodźcem dla zatwierdzenia nowych planów inwestycyjnych była budowa nowoczesnego osiedla mieszkaniowego na górnym tarasie – Kapuścisk oraz nowego szpitala miejskiego, zlokalizowanego w pobliżu baraków robotniczych przy ul. Solnej, gdzie rok wcześniej doprowadzono linię autobusową „3”. Efektem posiedzenia była decyzja o poprowadzeniu nowej linii tramwajowej na Łęgnowo, Kapuściska i na osiedle robotnicze przy ul. Solnej. Już we wrześniu przy ul. Toruńskiej powstało zaplecze techniczne budowy, wraz z „hotelem” robotniczym. Pierwsze prace ziemne rozpoczęte zostały w październiku. Największe trudności sprawiało pokonanie dwóch dużych wzniesień – przy ulicy Spokojnej i Hutniczej. Z powodu braku dostatecznej ilości specjalistów przy trasie pracowały specjalnie oddelegowane brygady fachowców z całej Polski: Bielska-Białej, Katowic, Krakowa, Łodzi, Wrocławia, Szczecina, Poznania, Wałbrzycha czy Jeleniej Góry. Trasę linii podzielono na odcinki – za każdy odpowiadała brygada z jednego miasta, co przyspieszyło prace. Całość koordynowało Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych z Bydgoszczy. Warunki terenowe były jednak bardzo trudne – od gliniastych i grząskich gruntów nadrzecznych w pobliżu dzisiejszej hali „Łuczniczka”, po wysokie wzniesienia, rozbijane kilofami i łopatami podczas najzimniejszych miesięcy zimowych gdy ziemia była zamarznięta – Bydgoszcz nie mogła jeszcze wówczas, w warunkach powojennej odbudowy kraju, liczyć na przydział ciężkiego sprzętu mechanicznego. Całość prac wykonywano ręcznie prymitywnymi metodami, do wywożenia ziemi używając konnych furmanek. O rozmiarze przedsięwzięcia świadczy suma 150 tys. m3 wywiezionej z placu budowy ziemi. W marcu 1953 roku – u progu wiosny – prace ziemne były zakończone. Rozpoczęło się układanie torów, rozjazdów, drewnianych słupów trakcyjnych i sieci. Wybudowano również nową podstację – u zbiegu ulic Toruńskiej i Spokojnej. W dniu 1 maja 1953 roku oddano już do użytku poszerzoną ulicę Stalina (obecnie Jagiellońską) na odcinku od placu Zjednoczenia (Teatralnego) do ulicy 15 Grudnia (3 Maja), wraz z podwójnym torowiskiem. Torowisko położono również na starym moście Bernardyńskim. W wydanej z okazji otwarcia nowej trasy jednodniówce autorzy następująco opisywali przebieg torowisk:

Nowa linia biegnie od śródmieścia pierwszym odcinkiem ulicy Stalina do ulicy Marchlewskiego (…) dalej skręca w prawo na Babią Wieś (…) do centralnej pętli. (…) Z Babiej Wsi (…) wychodzi na ulicę Toruńską wzdłuż której ciągnie się aż do pętli przy ul. Spadzistej. Poprzednio jeszcze jedno odgałęzienie od głównej linii skręca w prawo i biegnie wzdłuż ulicy Spokojnej do nowego osiedla mieszkaniowego Kapuściska, gdzie kończy się pętlą. (…) Jeszcze jedna linia boczna skręca do osiedla robotniczego przy ulicy Solnej i również kończy się pętlą na Glinkach. Trzecie odgałęzienie (…) od końcowej pętli przy ulicy Toruńskiej – ulicą Spadzistą w kierunku Hutniczej również zakończone pętlą.

Cały odcinek z Babiej Wsi na Łęgnowo, podjazd dzisiejszej ul. Perłowej oraz torowisko w stronę Glinek były dwutorowe. Jednotorowy był tylko odcinek na ul. Bełzy prowadzący na Kapuściska. W momencie uruchomienia linii zlikwidowano odcinek torów na ulicy Toruńskiej, prowadzący od Zbożowego Rynku do dzisiejszego kina „Adria”. Na centralnej pętli przy Babiej Wsi zaplanowano wówczas budowę kanałów rewizyjnych, kas konduktorskich i magazynów, a nawet portu rzecznego na pobliskiej Brdzie. Wszystkie torowiska były wydzielone z jezdni. Pierwszy przejazd techniczny całej trasy miał miejsce już 1 lipca – zaledwie 9 miesięcy po rozpoczęciu prac ziemnych! Na linii rozlokowano 19 przystanków, co 700-800 metrów. W pierwszych dniach lipca na trasie kursowały tramwaje techniczne i szkoleniowe.
21 lipca 1953 roku uroczystego otwarcia linii dokonał minister gospodarki komunalnej, Feliks Baranowski. Po latach wydarzenie to wspominał pracownik zajezdni tramwajowej, Henryk Garczyński.

Otwarcie było uroczyste i radosne, witała nas orkiestra, był zorganizowany bufet. Ale pierwsze przejazdy należało zaliczyć do nieudanych: Wozy co kawałek wyskakiwały z torów. (…) Aby zapobiec częstym wykolejeniom dorabialiśmy wyższe obrzeża do kół. (…) Dyrektorzy pracowali razem z nami.

Na archiwalnych fotografiach zobaczyć można niezwykle ciekawe przystrojenie wagonów w dniu otwarcia linii „Brda”. Oprócz udekorowania kwiatami, na wozach umieszczone były hasła propagandowe charakterystyczne dla epoki stalinowskiej, jak również portrety komunistycznych przywódców, m. in. Bolesława Bieruta.
W momencie uruchomienia torowisk „Brdy”, łączna długość bydgoskiej sieci osiągnęła 47,6km. Przed otwarciem linii „Brda” liczba ta wynosiła zaledwie 19,5km.

Równocześnie z oddaniem trasy, uruchomiono nową podstację zasilającą o mocy 1440 KW.
Od godz. 5.00, 22 lipca 1953 roku tramwaje kursowały na następujących trasach, opisanych wcześniej na łamach „Ilustrowanego Kuriera Polskiego”:

1. Trasa pozostaje niezmieniona. Tramwaj będzie kursował jak dotychczas pomiędzy dworcem głównym a Okolem, przez Plac Bohaterów Stalingradu.
2. Łączyć będzie Bielawy z Babią Wsią. Nowe przystanki na tej linii istnieć będą przy ul. J. Stalina naprzeciw gmachu KW PZPR i przy Zbożowym Rynku.
3. Trasa pozostaje niezmieniona Wilczak – Bartodzieje Wielkie
4. Tramwaj kursować będzie tak jak dotychczas między dworcem głównym a szpitalem wojewódzkim na Bielawach
5. Nowa linia łączyć będzie dworzec główny z Okolem przez pętlę na Babiej Wsi. Trasa jej będzie szła linią T. 1 do końca al. 1 Maja, następnie ul. J. Stalina, Marchlewskiego do Babiej Wsi, stąd po przejściu pętli ul. Długą aż na Okole trasą T. 1
6. Babia Wieś – Łęgnowo. A oto kolejne przystanki tej linii: Babia Wieś – Bydg. Zakł. Drzewne – ul. Bełzka – ul. Spokojna – tartak „Lasy Polskie” – ul. Równa – ul. Sporna – Bydg. Zakł. Przem. Gumowego – ul. Spadzista – Łęgnowo
7. Połączy Babią Wieś z osiedlem na Kapuściskach. Przystanki na tej linii aż do ul. Spokojnej będą znajdowały się w tym samych miejscach co T. 6, a dalej przy ul. Ruskiej, mijanka na osiedlu i przystanek końcowy przy nadleśnictwie Zimne Wody.
8. Łączyć będzie Babią Wieś z ul. Solną. Przystanki identyczne z T. 7 do ul. Ruskiej, a dwa ostatnie znajdą się przy ul. Łomżyńskiej i Solnej.
9. Łączyć będzie osiedle na Kapuściskach z Łęgnowem (…)

Ulica Stalina to dzisiaj Jagiellońska, Marchlewskiego to Bernardyńska a Ruska – Modrakowa. Po otwarciu linii „Brda” uruchomiono również (drugi raz po wojnie) tramwaje nocne – którym kres w Bydgoszczy przyniosły dopiero lata dziewięćdziesiąte.

W następnych latach układ linii zmieniano wielokrotnie. Jednym z pierwszych ruchów była zamiana pętli 7 z 8 – od tej pory po dziś dzień linia 8 związana jest z Kapuściskami. Pierwszy kapitalny remont linii „Brda” miał miejsce już na początku lat 60. Zamieniono wówczas drewniane słupy trakcyjne na betonowe. W 1959 roku przy ul. Toruńskiej uruchomiono nową zajezdnię tramwajową. W roku 1970 torowiska „Brdy” uzyskały nowe połączenie z resztą sieci dzięki budowie Mostu Pomorskiego. Pięć lat później nowe odgałęzienie linii dotarło na Wyżyny. W tym samym czasie gruntownej przebudowy doczekała się trasa na Kapuściska – uzyskała drugi tor i znalazła się na pasie zieleni rozdzielającym dwie jezdnie nowych Alei Ludowego Wojska Polskiego. Wówczas powstał również nowoczesny węzeł Szarych Szeregów. W 1984 roku powstała trasa Wyżyny – Wzgórze Wolności. Stopniowo zanikało znaczenie Babiej Wsi jako węzła przesiadkowego – na Stare Miasto szybko przedłużono „szóstkę” a „ósemkę” do dworca głównego. Po otwarciu Mostu Pomorskiego linię 7 skierowano w stronę Bydgoszczy Wschód. Stromy podjazd przy ul. Perłowej był świadkiem kilku groźnych wypadków. Ale to już zupełnie inna historia. Dziś po 60 latach trudno wyobrazić sobie wygląd bydgoskiej sieci tramwajowej bez linii „Brda”.

Linia „Brda” w liczbach:
Ponad 52 km szyn, 34 tys. podkładów, 230 tys. wkrętów, 5 nowych linii tramwajowych, 621 słupów trakcyjnych, 41 zwrotnic, 66 krzyżaków, 20 tys. ton tłucznia.